Dylan en religie

Een paar dagen geleden plaatste ik hier Wilde gedachten #7 waar een reactie van Frits op kwam met daarin o.a. de zinsnede Helaas zeg je niets over de spirituele en religieuze ("Goddelijke", zo je wilt) inspiratie-bonnen. (Zie ook hieronder). In een reactie hierop schreef ik o.a. dat ik op een later tijdstip nog wel eens op Dylan & religie in zal gaan, maar ik moet zeggen dat ik worstel met het onderwerp. Het kost me moeite om er iets zinnigs over te zeggen. Wie verder leest, zal mogelijk begrijpen waarom.

Zevenentwintig september 1997, Dylan speelt voor een ogenschijnlijk in slaap sukkelende Paus drie nummers: Knockin' on heaven's door, A hard rain's a-gonna fall en Forever young. Bijna dertien jaar later herinner ik me vooral hoe het Nederlandse korps der journalisten viel over het feit dat Dylan voor de Paus optrad. Hoe scherp deze herinnering is, weet ik niet meer.
Kan een oude rock 'n roller optreden voor Gods vertegenwoordiger op aarde zonder kleerscheuren op te lopen? Het antwoord is afhankelijk van hoe bekrompen de geest van de luisteraar is.
Op het geboortekaartje van mijn zoon stonden de eerste paar regel van Forever young, dat begint met May God bless and keep you always. Het is inmiddels ruim zeven jaar geleden dat dit kaartje werd gedrukt. Een week of wat geleden zei mijn zoon, zoekend naar bevestiging: Wij geloven toch niet in God? De bevestiging heeft hij gekregen, wij geloven niet in God zo hebben wij besloten.
En ergens heb ik spijt van mijn antwoord, hoe kan ik voor hem beslissen of hij wel of niet gelooft in God?
Een paar jaar geleden ben ik begonnen met het lezen van de bijbel, gewoon bij bladzijde één van het oude testament en al schiet het lezen niet op - ik heb hooguit een derde gelezen - van begin tot eind, regelmatig lees ik ook andere stukken, ergens middenin, of uit Openbaring. De oude bijbel staat inmiddels vol met aantekeningen, onderstrepingen, vraagtekens en verwijzingen.
De bijbel is dusdanig verweven met de dagelijkse gang, dat het loont het boek te lezen. Vervang 'dagelijkse gang' voor 'Dylans werk' en ik heb nog een goede reden om door te lezen.
Dylan & religie, er is al zoveel over geschreven en bijna altijd verloopt dat schrijven langs drie 'fasen':

1. De invloed van de bijbel op Dylans werk voor Dylans bekering;
2. Dylans bekering / de zogenaamde religieuze periode (1979 - 1981);
3. Dylan & religie na 1981 met als steeds terugkerende vragen: Gelooft Dylan nog in God? En zo ja, in welke God? Is hij nog steeds Christen? Is hij weer teruggekeerd tot zijn Joodse roots? Enz.

Met name deze derde fase vind ik - en dan doel ik vooral op de terugkerende vragen - alles behalve interessant. Sterker nog, ik vind dat ik daar met mijn vingers af moet blijven, dat is iets tussen Dylan en zijn God, daar heb ik niks mee te maken.
Net zoals het tussen mij en mijn God is dat ik een altijd twijfelende niet-gelover ben.
Het is niet de eerste keer dat ik worstel, een aantal maanden geleden heb ik gewerkt aan een stuk over Slow train coming en Saved. Ik heb het stuk nooit afgemaakt, omdat ik zelf worstel. Het ligt al maanden op de plank en het moet nu dan maar de wereld in geslingerd worden. Het is wat het is. Je kunt het onderaan dit stuk vinden.
De meest makkelijke weg om over Dylan & religie te schrijven, zou zijn één van de boeken over dit onderwerp uit de kast pakken en dan hier herhalen wat daar staat. Die weg is me te gemakkelijk.
Dylan's gebruik van de bijbel in zijn songteksten verschilt niet wezenlijk van zijn gebruik van citaten / titels / bekende namen uit / van de literatuur, muziek, enz. waarbij hij vooral gebruik maakt van het collectieve geheugen - zoals ik betoogde in Wilde gedachten #7. De citaten uit en verwijzingen naar de bijbel in Dylan's werk wanneer ze een belletje doen rinkelen bij de luisteraar. De oren leggen de connectie.
En dus sla ik mijn oude bijbel - Leidsche vertaling, uitgegeven in 1925 - vol aantekeningen, onderstrepingen, verwijzingen, enz. maar op. En om bij het eerder aangehaalde Forever young te beginnen:

Jahwe zegene u en behoede u. Jahwe doe zijn lichtend aangezicht over u schijnen en ontferme zich over u! Jahwe verheffe zijn aangezicht over u en schenke u vrede!
(Numeri 6:24-26)

Ook dit had op het geboortekaartje van mijn zoon kunnen staan, naast de eerste paar regels van Forever young.
Luisterend naar Jokerman voel ik regelmatig de behoefte om de boeken Leviticus en Deuteronomium te herlezen, maar ook Prediker 11:1: Zend uw brood uit op zee; want in den loop des tijds vindt gij het terug. En zit in Sweetheart like you, van hetzelfde album als Jokerman, niet een citaat uit Johannes? Lees maar: In het huis mijns Vaders zijn vele woningen. (Johannes 14:2)
Vaak is het ook maar de vraag of een regel uit een Dylantekst daadwerkelijk verwijst naar een regel uit de bijbel, of dat het puur toeval is. Zo las ik ergens, blijkt uit een aantekening in mijn bijbel, dat de regels

His clothes are dirty but his hands are clean
And you’re the best thing that he’s ever seen

uit Lay lady lay zouden verwijzen naar Psalmen 24:4:

Die zuiver van handen en rein van hart is,
die zich niet tot leugen laat vervoeren,
noch valsche eeden doet.

Het zou kunnen, al heb ik mijn twijfels.
En wat te denken van Ik zag toe, totdat tronen geplaatst werden en een Hoogbedaagde zich neerzette; zijn gewaad was wit als sneeuw, zijn hoofdhaar glanzend als wol, zijn troon vuurvlammen, het raderwerk er van een brandend vuur (Daniël 7:9) , al luisterend naar This wheel's on fire.
Er zijn nog tientallen, zo niet honderden voorbeelden te noemen. Maar dan, een mens moet ergens stoppen. Tot slot nog Mattheüs 24, een essentieel hoofdstuk in de bijbel, als je het mij vraagt, voor de Dylanliefhebber. Dit hoofdstuk is terug te vinden in Let me die in my footsteps, I shall be released, When the ship comes in, Ring them bells en de titel Before the flood. Lees maar:

Gij zult hooren van oorlogen en oorlogsgeruchten.

Want zooals de bliksem uitschiet van het Oosten en licht tot het Westen, zoo zal de komst van den Menschenzoon zijn.

Aanstonds na den nood dier dagen zal de zon verduisterd worden en de maan ophouden te schijnen, zullen de sterren van den hemel vallen en de hemelmachten wankelen

Hij zal zijn engelen met luid bazuingeschal uitzenden, en zij zullen al zijn uitverkorenen van de vier hemelstreken, van het eene eind der hemelen tot het andere, verzamelen.

Gelijk men in de dagen vóor den Zondvloed at en dronk, huwde en ten huwelijk gaf, tot op den dag waarop Noach in de ark ging

De bijbel is een dik boek waar Dylan regelmatig inspiratie voor zijn eigen teksten in vond. Maar, let wel, inspiratie vinden in is niet hetzelfde als geloven in.
Aan alles kan getwijfeld worden, zo zong Dylan in Things have changed:

If the Bible is right, the world will explode

De regel begint met If en daar draait het om.

Slow train coming en Saved voor nieuwe oren

I

A: Naar wat voor muziek luister je?
B: Bob Dylan, voornamelijk.
A: Die is wel goed, behalve dan zijn religieuze albums.
B: Heb je die albums gehoord dan?
A: … Nee, dat niet, maar…

Bovenstaande conversatie, hoe absurd dit ook klinkt, heeft daadwerkelijk plaatsgevonden, in augustus 1991. Dylan's zogenaamde 'religieuze albums', Slow train coming (1979) en Saved (1980) , hebben, in ieder geval in Nederland, een slechte reputatie.
Hoe komt het dat "A" in bovenstaande conversatie, en velen met haar, Dylan's 'religieuze albums' op voorhand afwijzen?
Het antwoord op deze vraag is niet moeilijk, het is mij ook overkomen. Voor ik überhaupt Slow train coming of Saved had gehoord, had ik al zo vaak gelezen dat beide albums het best als de pest gemeden konden worden, dat, toen ik eenmaal daadwerkelijk de albums draaide de muziek niet meer hoorde, alleen de reputatie van beide albums.
Na aanschaf van Slow train coming en Saved hebben beide albums na één keer draaien stof staan te vergaren in mijn kast, tot "A" … Nee dat niet, maar… antwoordde op mijn vraag Heb je die albums gehoord dan?
Als een donderslag bij heldere hemel realiseerde ik me dat ik geen haar beter dan "A" was, dat ik Slow train coming en Saved weliswaar gedraaid, maar nooit gehoord had. Met dank aan alles wat ik had gelezen, te stom om met eigen oren te luisteren.
Die dag in augustus besloot ik meer te lezen en minder klakkeloos aan te nemen. Een besluit waar ik tot op de dag van vandaag profijt van heb.

II

Toen in augustus 1979 Slow train coming uitkwam, buitelden de journalisten bijna over elkaar om hun ongenoegen kenbaar te maken. Jeugdheld Dylan bleek christen geworden, een Jezusfreak zoals Bert Jansen schreef, en dat was onacceptabel. Hun held was er niet om God te volgen, maar om zelf richting te geven.
En tien maanden later, na de release van Saved in juni 1980, wil Willem-Jan Martin Dylan zelfs redden van God, van het christendom, zonder dat hij zich afvraagt of Dylan wel gered wil worden. Willem-Jan Martin zal voor Dylan wel even bepalen wat goed voor hem is, alsof de jeugdheld is afgegleden tot een handelingsonbekwaam individu dat gered moet worden van de verschrikkingen van de kerk.
Veel van wat er in de media over Slow train coming en Saved verscheen, lusten de honden geen brood van. Een kleine selectie:

Tien jaar, zelfs minder, geleden zou het een vette grap zijn geweest als je in gezelschap had verkondigd dat Bob Dylan een Jezus-freak was geworden, Nu, in 1979, is het zo ver. De meester heeft zijn Meester gevonden. Dylan gelooft in God en getuigt er van. (…) It may be the Devil, or it may be the Lord, but you gonna have to serve somebody. Zingt Dylan. In zijn opvatting zal ik dan wel met het eerste bezig zijn wanneer ik veronderstel dat de geruchten waar zijn die aangeven dat de Mormonen [sic] hem erg veel geld hebben geboden wanneer hij in hun raamwerk iets zou kunnen doen aan het werven van nieuwe zieltjes. (…) Muzikaal is het [Slow train coming] een meesterwerk. Dylan zingt met een emotie die in deze jaren ongekend is. Als je niet naar de teksten zou luisteren, dan zou er sprake zijn van een comeback die door velen lang verwacht werd Het wordt tijd dat ik uitleg waarom ik de laatste tijd in een rothumeur ben. Dan weten jullie ten minste dat je daar rekening mee moet houden. Het begon toen mijn dochter thuiskwam met het krantebericht dat Bob Dylan, vaders held, opeens christen was geworden. Hij had ook een heel christelijke plaat gemaakt, lazen we en zij grinnikte. (…) En eerlijk is eerlijk, de muziek op Slow Train Coming is prachtig, ook doordat die jongens van Dire Straits meedoen. Maar als je hoort wat hij eigenlijk zingt word je toch echt niet goed. Die teksten gaan over het engste soort christendom dat je je kunt voorstellen. En hij meent het nog ook. (…) Nog een geluk dat er geen tekstblad bij de plaat zit en dat je Engels nog niet zo goed is, want ik geneer me dood.
Het is inderdaad opvallend dat bij de Nederlandse persing van Slow train coming geen tekstvel zat. Bij voorgangers Desire (1976), Hard rain (1976), Street legal (1978) en At Budokan (1979) zat wel een tekstvel.
De Nederlandse persingen van Saved (1980) en Shot of love (1981) bevatten ook geen tekstvel, terwijl Dylan's eerste album ná de zogenaamde 'religieuze periode', Infidels (1983) weer wel een tekstvel bevatte.
Sinds kort is Bob Dylan opnieuw op pad voor de Heer en vertelt hij op zijn pas verschenen elpee Saved hoe die Heer hem heeft gered (saved betékent gered) en dat Hij ook jou kan redden. Als je maar naar Hem luistert. Dan regelt Hij dat wel even voor je. En nog veel meer van dat soort onzin. Alsof mensen niet met elkáár hun eigen leven maken (of verpesten), maar een Heer dat voor ze organiseert. Ik ben er niet eens meer kwaad om geworden. Wel verdrietig. En ook heb ik me afgevraagd hoe wij Bob Dylan écht kunnen redden. Maar ik wist geen oplossing.

Als je dit leest is het niet vreemd dat "A" zei Dylan's muziek wel goed te vinden, behalve de religieuze albums, zonder ooit Slow train coming of Saved gehoord te hebben.

III

Slow Train was a big album, yeah. I don't know what was in the press here about it, but Slow Train did all right. I think Saved was a little light, you know. Some are big, some aren't, you know.
Saved is verdomme een fantastische plaat en Slow train coming is nog beter.
Volgens Clinton Heylin in zijn boek Behind the shades - take two was Dylan niet tevreden over Saved en vroeg hij platenmaatschappij CBS om de nummers opnieuw, live, op te nemen. Een concert in Toronto in april 1980 werd inderdaad opgenomen, maar platenmaatschappij CBS weigerde het live-album Solid rock uit te brengen.
Deze concertopnames circuleren onder verzamelaars en werden zelfs in mei 2001 uitgezonden op de Nederlandse radio, maar tot op de huidige dag zijn ze helaas nog niet officieel uitgebracht.

IV

Het kan ook anders: What unites the three Christian albums (Slow Train Coming, Saved and Shot of Love) with the 'protest' albums (The Free-wheelin' Bob Dylan [sic] and The Times They Are A-Changin') is that in both Dylan is singing songs of redemption, proclaiming that America could be saved if it realised its errors and repented.
Zowel Gotta serve somebody als With God on our side houdt Amerika een spiegel voor, als Amerika maar de eigen fouten wil inzien en boete wil doen voor de gemaakte fouten, is Amerika nog te redden.
Vervang desgewenst 'Amerika' voor 'ik'.
Geen gekke gedachte.
Maar waarom viel With God on our side wel, en Gotta serve somebody niet in goede aarde? Het antwoord moet niet zozeer bij Dylan, als wel bij zijn fans gezocht worden. Waar With God on our side naadloos aansloot (en aansluit) op de gedachtewereld, de politieke voorkeur van een groot deel van Dylan's fans, staat Gotta serve somebody haaks op deze zelfde gedachtewereld.

V

Slow train coming en Saved zijn gospelalbums met maar één boodschap, de Christelijke boodschap. Deze boodschap is niet mijn boodschap, maar dat is nog geen reden om deze albums als 'slecht' af te schrijven. Of, zoals Leonard Cohen zei: People came to me when he [Dylan] put out his Christian record and said, This guy's finished - he can't speak to us any more. I thought those were some of the most beautiful gospel songs that have ever entered the whole landscape of gospel music.
Slow train coming en Saved bevatten de mooiste gospelmuziek ooit gemaakt. Wanneer ik Dylan I believe in you, When He returns, Saved of In the garden hoor zingen, geloof ik hem, laat ik me meevoeren. Mijn atheïstische verstand zegt nee, maar mijn oren schreeuwen JA!

VI

Ik heb me vaak afgevraagd waarom Slow train coming zo rauw op het dak van veel 'oude fans' viel. En eigenlijk ligt het antwoord voor de hand. Veel 'oude fans' vonden in Dylan, ergens halverwege de jaren zestig, een man die verwoordde wat ze voelden, wat ze meemaakten in hun 'strijd' om zich los te worstelen van hun ouders, zoals alle pubers doen. Denk maar aan die regels uit The Times they are a-changin':

Come mothers and fathers throughout the land And don't criticize what you can't understand Your sons and your daughters are beyond your command Your old road is rapidly agin'

Een belangrijk element van die 'strijd' was halverwege de jaren zestig de ontkerkelijking. Pubers zetten zich niet alleen af tegen hun ouders, maar ook tegen de kerk van hun ouders waar ze jaar in, jaar uit iedere zondag gedwongen hadden gezeten.
Dylan hielp veel van deze 'oude fans' om zich in hun pubertijd, ergens halverwege de jaren zestig, te ontworstelen aan de ouderlijke en de kerkelijke macht.
En toen begon Dylan in 1979 zelf te preken. Alsof hij naar 'het andere kamp' was overgelopen. De 'oude fans' voelden zich verraden, voor het eerst bezong Dylan niet hun leven.

VII

Ik ben van een andere, een latere generatie en ja, ook ik heb mij als puber tegen mijn ouders afgezet. En ook in mijn geval bevatte de soundtrack van mijn pubertijd voornamelijk Dylan.
Maar in de tijd dat ik aan het puberen was, lagen Slow train coming en Saved al een paar jaar in de winkels en dus kwam de inhoud van deze albums niet meer als een verrassing toen ik ze eenmaal hoorde. Sterker nog, ik had al veel gelezen over beide albums voor ik ze überhaupt hoorde.
Daarnaast heb ik mij in mijn pubertijd wel moeten ontworstelen aan het ouderlijk, maar niet aan het kerkelijk gezag. In mijn jeugd heeft de kerk geen rol gespeeld.
Daarin ben ik geen uitzondering.

VIII

De crux is dat voor latere generaties Dylan-fans ten eerste de worsteling van de ontkerkelijking en ten tweede het schokelement van de release van Slow train coming geen rol spelen bij de beoordeling van Dylan's religieuze albums, maar dat deze twee zaken nog wel steeds worden gebruikt in de beoordeling van Slow train coming en Saved.
Sla maar een recent geschreven boek over Dylan open, zoek het deel over Slow train coming en Saved op, je zult er ongetwijfeld bovenstaande twee zaken tegenkomen.
Is er dan geen ontsnappen aan? Zeker wel, namelijk eigenwijs zijn. Luister gewoon naar Slow train coming en Saved en beoordeel zelf of je het goede gospelplaten vindt.