Desolation Row door Jochen Markhorst (voorpublicatie)

Afgelopen 3 maart plaatste Tom hier “Desolation Row - Down at the End of the Lonely Avenue of Broken Dreams”. Dat was het eerste hoofdstuk van mijn uit de hand gelopen poging om een artikel te schrijven over “Desolation Row”. Het leidde uiteindelijk tot een boek met zeventien hoofdstukken (verkrijgbaar via Amazon). Een ander hoofdstuk, Hoofdstuk 6, “As Tears Go By”, stond hier op 18 maart. Hieronder een derde en laatste deel: Hoofdstuk 15, over de dappere vertaalpogingen.

15      De pagodes van de verwoeste stad

I         Het Japanse nachtlied

Vertalen van poëzie is glad ijs. Een van de mooiste voorbeelden uit de wereldliteratuur betreft het klassieke miniatuurtje van Goethe, "Wanderers Nachtlied" uit 1780:

Ueber allen Gipfeln
Ist Ruh',
In allen Wipfeln
Spürest Du
Kaum einen Hauch;
Die Vögelein schweigen im Walde.
Warte nur! Balde
Ruhest du auch.

In 1902 vertaalt een Japanse student in Duitsland het gedicht naar het Japans en het wordt in Japan gepubliceerd. Een Franse student wordt geraakt door dit “Japanse” miniatuurtje en vertaalt het in 1911 naar het Frans. Een Franse japanoloog is zo vriendelijk om dat voor een Duitse collega te vertalen, en zo wordt het als een Japans gedicht in een literatuurtijdschrift onder de titel "Japanisches Nachtlied" afgedrukt:

Stille ist im Pavillon aus Jade
Krähen fliegen stumm
Zu beschneiten 
Kirschbäumen im Mondlicht.
Ich sitze
Und weine.

Het waarheidsgehalte van dit curieuze verhaal is omstreden, maar sinds de jaren 60 van de vorige eeuw blijft het hardnekkig de ronde doen als afschrikwekkend voorbeeld voor poëzievertalers.

Hoe dan ook dapper zijn de vertaalpogingen van "Desolation Row". Niet alleen voor covers; er zijn nogal wat “droge” vertaalpogingen ondernomen, vertalingen die de liedtekst als een gedicht, dus los van de muziek, behandelen.

Het mag, van de rechthebbenden, maar de firma Dylan stelt wel eisen aan de vertaler. Althans, dat is wat de Duitse vertalers Carl Weissner en Walter Hartmann voorin hun mammoetwerk Bob Dylan Songtexte 1962-1985 schrijven:

“In de licentieovereenkomst voor deze Duitse uitgave eist Bob Dylan dat het rijm van het origineel zo veel mogelijk behouden dient te blijven. Bewerkingen als deze zijn altijd problematisch. In veel gevallen is het onvermijdelijk om af te wijken van de inhoud van het origineel. Het moge duidelijk zijn dat de mate, hoever men daarbij mag gaan, nogal discutabel is. Wij hebben gepoogd om het binnen verdedigbare grenzen te houden, zonder daarbij half werk af te leveren.” 

Het is een bizarre, onredelijke eis, “het rijm van het origineel te behouden”, en het vertelt twee dingen:

1) Dylan vindt de vorm belangrijker dan de inhoud

2) Dylan heeft geen kennis van vreemde talen

Of hij denkt, laat ik die Duitsers eens gek maken, dat kan ook. In elk geval doen veel vertalers, Carl en Walter ook, flink hun best om dat abcb-rijmschema aan te houden - met alle gevolgen voor de inhoud van dien.

They’re painting the passports brown, bijvoorbeeld, wordt bij Weissner & Hartmann Sie bräunen ihre Pässe, Blatt für Blatt - want het moet twee regels later rijmen met Der Zirkus ist in der Stadt. Maar terugvertalend staat er zoiets als They tan their passports, sheet by sheet. Inhoudelijk nogal afwijkend. De vaag beklemmende dreiging is verdwenen (“bruin verven” is een actieve, agressieve handeling, “bruin worden in de zon” een vredige en passieve gebeurtenis) en Blatt für Blatt is gewoon kinderachtig.

Verwijtbaar is het niet. Het is een onmogelijke opgave, om én de rijm te behouden, én sfeer, ondertoon en meerduidigheid in stand te houden. Dubieuzer zijn sommige keuzes die buiten de rijm vallen, maar desondanks nogal afwijkend worden vertaald. Ophelia’s iron vest wordt een Keuschheitsgürtel (kuisheidsgordel). Dr. Filth krijgt de vervreemdende naam Dr. Schmant (wat “zure room” is - als aanduiding voor “viezigheid, smurrie” is het erg ongebruikelijk). Casanova krijgt een hersenspoeling, de mensen zijn niet “expecting rain”, maar “denken terug aan de dag dat het regende” en stijfjes zegt Cinderella: “Ik kan meteen zien of iemand trouw is” (haar naam is Aschenputtel in het Duits, dus heeft hetzelfde ritme en evenveel lettergrepen, maar wordt vreemd genoeg niet vertaald).

Overigens is de vertaling op zich een zeer respectabele tour de force, met veel meer uitstekende taalvondsten dan merkwaardige beslissingen.

II        Korporaal Adolf

    

De Italiaanse versie heeft een soort van officiële stempel van goedkeuring van de meester zelf. De Romeinse “prins der singer-songwriters”, il principe dei cantautori, Francesco de Gregori is opgevallen met "Non Dirle Che Non È Così", zijn versie van "If You See Her, Say Hello". Het lied wordt door il maestro zelf geselecteerd voor de Dylanfilm Masked And Anonymous (2003) en Francesco krijgt op de hoes ook nog eens een eervolle vermelding: “de legende van de Italiaanse popmuziek”.

De bijdrage aan de geluidsband is feitelijk vrij gering. Over de scène waarin Jack Fate met de bus arriveert bij zijn hotel horen we, ruw aan elkaar geplakt, de eerste veertig en de laatste vijftien seconden. Maar het bemoedigt Francesco om in 2015 een heel album vol te zingen met Dylancovers: De Gregori Canta Bob Dylan: Amore E Furto, met vrij veilige, maar vooral wonderschone bewerkingen. Tja – in het Italiaans klinkt alles goed, natuurlijk.

De vertaling "Via Della Povertà" is al jaren daarvoor gemaakt, in 1974, samen met die andere Italiaanse legende Fabrizio De André, voor diens zevende album Canzoni. De plaat opent ermee, in een arrangement dat identiek is aan Dylans origineel (akoestische gitaar, tweede gitaar voor “Spaanse” versieringen, een bas en voor het laatste couplet een harmonicasolo).

Het rijmschema wordt ook hier keurig gevolgd, maar inhoudelijk zijn de afwijkingen rigoureuzer dan in de Duitse vertaling - onnavolgbaar soms, maar vaker nog dappere pogingen om een narratieve structuur een couplet binnen te smokkelen, en altijd welluidend.

De tight-rope walker uit het eerste couplet wordt onvervaard geschrapt en de blinde commissaris krijgt een iets zwaardere rol:

il commissario cieco dietro la stazione
per un indizio ti legge la sfortuna
e le forze dell'ordine irrequiete
cercano qualcosa che non va

(De blinde commissaris achter het station
voor een hint voorspelt hij je onheil
en de rusteloze ordebewaarders
zoeken naar iets dat niet werkt)

Ter compensatie verzinnen de beide Italianen nieuwe bijrolspelers. Uit het niets, maar wel geheel in stijl. Zoals in het Ophelia-couplet:

I tre Re Magi sono disperati
Gesù Bambino è diventato Vecchio
e Mister Hyde piange sconcertato
vedendo Jeckyll che ride nello specchio.

(De drie wijzen zijn wanhopig,
Baby Jezus is oud geworden
en Mr. Hyde huilt ontdaan
Hij ziet de lachende Jekyll in de spiegel)

Elders voegen de Italianen onbekommerd sturende hints en ondylaneske verduidelijkingen toe. Wegens zijn “sensualiteit” wordt Casanova gestraft met verkrachting, de kapitein van de Titanic schreeuwt niet: “Which side are you on,” maar dat er nog vrije plekken in de reddingsboten zijn.

Nog ingrijpender zijn de “aanpassingen” in het superhuman-couplet. De gevangenen worden naar de nabije Calvarie gesleept en daar verklapt korporaal Adolf dat zij allemaal “door de schoorsteen” zullen gaan. Dat laat aan duidelijkheid weinig te wensen over.

Maar "Via Della Povertà" heeft vooral een dappere afronding, mét een gewaagde omkering:

La tua lettera l'ho avuta proprio ieri
mi racconti tutto quel che fai
ma non essere ridicola
non chiedermi "come stai",
questa gente di cui mi vai parlando
è gente come tutti noi
non mi sembra che siano mostri
non mi sembra che siano eroi
e non mandarmi ancora tue notizie
nessuno ti risponderà
se insisti a spedirmi le tue lettere
da via della Povertà.

(Ik kreeg je brief gisteren
waarin je me vertelt wat je allemaal doet
maar doe niet zo belachelijk
vraag me niet “hoe gaat het?”
die mensen waarover je het hebt
dat zijn mensen zoals wij allemaal
het lijkt mij niet dat het monsters zijn
het lijkt mij niet dat zij helden zijn
en stuur me verder geen nieuwtjes meer
niemand zal je antwoorden
als je erop staat me je brieven te sturen
vanaf de Straat der Armoede)

… waarmee De Gregori & De André er geen twijfel over laten bestaan dat de voorgaande negen coupletten de inhoud van “de brief” samenvatten, maar ook het decor omflippen; de ik-persoon is zelf niet op Desolation Row, maar verwijt de briefschrijver juist dat zij/hij daar wél is.

De versie die De Gregori dan in 2015 realiseert is stukken opgesmukter dan die van zijn inmiddels overleden kompaan De André, maar niet minder fraai. Met een vergelijkbare stomp als de Bob Weir/Dylan-Unplugged versie, mét “Spaanse” versieringen en verder een stevige rockaanpak met hoog meeswinggehalte.

Wel heeft De Gregori zijn eigen vertaling compleet herzien. De Drie Wijzen en baby’tje Jezus zijn weer verdwenen, net als korporaal Adolf en het hele Ophelia-couplet. En het laatste couplet is weer veilig vaag:

La tua lettera è arrivata proprio ieri
Quando è mancata l'elettricità
Ora, per favore, non essere ridicolo
Non starmi a chiedere come va
Questa gente di cui mi vai parlando
Non ha carattere, non ha fisionomia
Ho dato a tutti quanti un'altra faccia
E ho usato nomi di fantasia
D'ora in avanti, ti prego, non insistere
Comincio a leggere con difficoltà
Sempre che non mi mandi le tue lettere
Da via della povertà

(Je brief is gisteren aangekomen
Toen er geen stroom was
Doe alsjeblieft niet zo belachelijk
Vraag me niet hoe het gaat
Die mensen waarover je het hebt
Ze hebben geen karakter, geen smoel
Ik heb ze andere gezichten gegeven
En fantasienamen
Ik verzoek je verder niet aan te dringen
Ik begin moeilijk te lezen
Tenzij je me je brieven stuurt
Vanaf de Straat der Armoede)

III       From the West down to the East       

Een Franse vertaler negeert het rijmgebod en vertaalt zeer letterlijk. Behalve de titel en daarmee ook de stokregel: Le Couloir de la Désolation - “de desolate gang”, dus. Die ingreep verantwoordt Pierre Langlois-Berthelot ook: het werk is “een van zijn meest metaforische en soms ondoorgrondelijke gedichten”, en gaat over de doodstraf. De formulering “Desolation Row” refereert aan “death row”, weet Pierre.

In Nederland maakt veteraan Ernst Jansz in 2010 furore met zijn Dylantribuutplaat Dromen Van Johanna en aansluitende theater-tournee. De vertalingen heeft hij zelf gemaakt en vooral die van "De Verlorenstraat" is nogal krom (alle mensen die jij noemde / zo gauw voel jij je niet beschaamd / ik sorteerde hun gezicht opnieuw / en gaf hun een nieuwe naam). Jansz blijft zowel aan rijmschema als aan inhoud trouw, vandaar.

Noors ("Lågfot Aveny"), Zweeds ("Hopplöshetens Gränd", Allee der Wanhoop), Pools ("Ulica Krach", Crash Straat), Russisch ("Отчаяние", wanhoop), Japans ("廃墟の街", haikyo no machi, Verwoeste Stad)… meer dan een halve eeuw later worstelen ook ver buiten het Avondland ambitieuze Dylanfans met “Desolation Row”.

Het wachten is op een tweeëntwintigste-eeuwse Duitse japanoloog die in een oud tijdschrift "Verwoeste Stad" ontdekt, een hartverscheurende ballade over Hiroshima erin vermoedt, het naar het Duits vertaalt, wat dan weer door een Engelse student wordt opgepikt…